Dersim isyanı

Dersim tartışmaları yeniden alevlendi. CHP Genel Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu Başbakan Erdoğan’a ‘Dersim arşivleri açıklansın’ dedi. Cumhuriyet Gazetesi ise Genelkurmay Başkanlığı’nın arşivinden Dersim ile ilgili belgeler açıkladı.

Ayaklanmayı karakol tetikledi

Genelkurmay arşivindeki belgelerde, yazışmalar, Bakanlar Kurulu’nun gizli kararları, kentteki aşiretlerin silahlanması, askeri operasyonlar tüm ayrıntılarıyla anlatılıyor.

Arşivdeki belgelere göre Dersim (Tunceli) ayaklanmalarını bölgede yeni kurulan karakol inşaatları tetikledi. Karakollara yapılan baskınlar üzerine askeri operasyon düzenlendi.

Cumhuriyet’in ulaştığı Genelkurmay Başkanlığı arşivine göre, Dersim’deki gelişmeler belgelere şöyle yansıdı:

Cumhuriyetin ilanını takip eden senelerde özellikle Şeyh Sait Ayaklanması’ndan sonra Ankara, Doğu illeri ile beraber Dersim’i (Tunceli) dikkate almış ve ıslahatı için incelemeler başlatmıştı. Mülkiye Müfettişi Hamdi Bey 2 Şubat 1926 tarihinde İçişleri Bakanlığı’na şu raporu sundu:

“Yaptığım temasların bende hasıl ettiği izlenime göre, Dersim gittikçe Kürtleşiyor, ülküleşiyor ve dolayısıyla tehlike büyüyor. Hükümeti senelerden beri meşgul etmekte bulunan Dersim meselesi, eski idarenin seyyiat (günah) mirasından başka bir şey değildir. Yeni hükümetin bazen adil davranış, bazen zayıf ve bazen de sebepsiz ve neticesiz şiddet gösterme gibi dengesiz politikası Dersim’i daimi hercümerç yuvası haline getirmiştir.

Cehaletin, geçim darlığının, iç ve dış aldatmaların, Kürtlük eğilimlerinin, son irtica hareketini tedibden doğan intikam hislerinin, dini ve içtimai devrimler vesilesi ile kara kuvvetlerinin uyandırdığı kötü telkinlerin etkisi altında bulunan avam halk; reis, şeyh, bey ve ağanın esir ve oyuncağıdır.

Şekavet, bunların kışkırtması ile olmaktadır. Tunceli Kanunları kapsamında, Kahmut, Sin, Karaoğlan, Amutka, Danzik ve Haydaran gibi bucak merkezlerinde yapılan karakol inşaatları, bölgedeki aşiret reisleri ile ağaları rahatsız etti.

Yukarı Abbas Uşağı aşireti reisi Seyit Rıza, Haydaran, Demenan, Yusufan, Kureyşan aşiretlerine adam göndererek, hükümet aleyhine ittifak sağladı. Dersim harekâtının başlamasına neden olan ilk olay 1937’de 20 Mart’ı 21 Mart’a bağlayan gece 23.00 sıralarında yaşandı.

Pah bucağı ile Kahmut bucağını birbirine bağlayan Harçik Deresi üzerindeki tahta köprünün yıkılması ve telefon hattının tahrip edilmesi üzerine 4’üncü Genel Müfettişliği, askeri birlikleri bölgeye gönderdi. 26 – 27 Mart gecesinde Sin Karakolu ile bucağı arasındaki telefon irtibatı kesildi ve kimlikleri bilinmeyen kişiler tarafından ateş baskını yapıldı.

4’üncü Genel Müfettişlik bunun üzerine, bölgedeki askeri birliklerinin takviye edilmesini istedi. 26 Nisan 1937 tarihinde Sin bucağının Hozat bölgesinde bulunan Askisor Karakolu saat 20.00 sularında 100 kadar eşkıya tarafından kuşatıldı. Karakolda 36 kadar asker vardı ve çatışmalar sabaha kadar sürdü.”

Dersimlilerin millet kanısı

Diyarbakır Valisi Cemal Bey de Dersim’de yaptığı incelemelerin ardından Ankara’ya şu raporu geçti: “Dersim seyahatimde; Türkçe bilmeyene ve Kürt tipine rastlamadım. Sünniler, Alevilere Kürt, Aleviler de Sünnilere Türk derler. Kürtlerle komşu Dersim Ale-vilerinde Türkten başka bir millet oldukları kanısı vardır ve memurlar dahi bu hataya düşmüşlerdir. Dersimliler öldürülmekten, göç ettirilmekten korkuyorlar. ”

Bölgedeki eşkıya sayısı 1000 olarak gösterilirken, bölgedeki asker sayısı şöyleydi: “122 Subay, 36 askeri memur, 4683 er, 234 gayri muharip er, 828 hayvan, 545 çeşit araba, 259 çeşitli motorlu araç, 4323 tüfek, 261 hafif makineli tüfek, 32 ağır makineli tüfek, 12 dağ topu, 709 bin 965 tüfek mermisi.”

CUMHURİYET